Cyriel Buysse (1859-1932)

Cyriel Buysse krijgt als vrijzinnig schrijver veel problemen in het dan nog overwegend katholieke Vlaanderen. Hoogtepunt is een vernietigend artikel in het invloedrijke tijdschrift 'Boekengids' (mei 1927). In het stuk wordt als het ware een banvloek over hem uitgesproken. Volgens zijn biograaf Joris Van Parys zal dit anonieme stuk de perceptie van zijn werk door het katholieke volksdeel van Vlaanderen tot lang na de Tweede Wereldoorlog vertroebelen. De bij het artikel gevoegde boekenlijst komt neer op een aankoopverbod van het merendeel van zijn werk door de katholieke bibliotheken. Wie Cyriel Buysse wil lezen, kan wél terecht in de volksboekerijen van het Willemsfonds.

Dante Alighieri

'De goddelijke komedie' van Dante is een klassieker uit de wereldliteratuur. Een recente vertaling zorgde voor heel wat ophef. In de nieuwe Nederlandse bewerking is de naam van de profeet Mohammed uit een passage geschrapt. Volgens de uitgeverij is dit om te voorkomen dat het boek onnodig kwetsend zou zijn voor een lezersgroep die een groot deel uitmaakt van de Nederlandse en Vlaamse samenleving. De meeste literatuurliefhebbers en Dante-kenners hebben het bijzonder moeilijk met deze beslissing van de uitgever. Het is een vorm van “woke-censuur” waarbij overdreven politieke correctheid a priori tot censuur leidt.

Hendrik Conscience (1812-1883)

Een heel aparte vorm van censuur is terug te vinden bij Hendrik Conscience. “De man die zijn volk leerde lezen” laat zijn 'De Leeuw van Vlaanderen' (1838) nalezen door de 'censor librorum' van het Aartsbisdom Mechelen. Die is het niet eens met bepaalde passages uit de eerste versie. Conscience past hierop zijn tekst aan. Bloeddorstige uitlatingen van Jan Breydel worden afgezwakt. Nogal expliciete passages over het liefdesleven van jonkvrouw Machteld worden herschreven of geschrapt. Door deze zelfcensuur krijgt het boek de goedkeuring van de Kerk, wordt het wijd verspreid in scholen en bibliotheken, en kan het uitgroeien tot een Vlaamse klassieker.

Charles de Montesquieu (1689-1755)

In 'Over de geest der wetten' (1748) pleit de Franse filosoof Charles de Montesquieu voor de trias politica of de scheiding der machten, vandaag de basis van elke democratie. Hij doorbreekt ook een aantal maatschappelijke taboes door zich afwijzend op te stellen tegenover de bestraffing van hekserij, ketterij en homoseksualiteit. De Kerk gruwt van zijn denkbeelden en plaatst het boek op de 'Index'. Ook de monarchie voelt zich bedreigd. Toch kan de Franse censuur niet verhinderen dat het boek elders druk gelezen wordt. Het wordt een belangrijke inspiratiebron voor de Founding Fathers bij het opstellen van de grondwet van de Verenigde Staten. Na de Franse Revolutie gebeurt in zijn geboorteland hetzelfde.

Willem Elsschot (1882-1960)

De censuur ligt overal op de loer. Zelfs een onschuldig boekje als 'Kaas' (1933) van Willem Elsschot kan er niet aan ontsnappen. Laarmans, het hoofdpersonage uit deze Vlaamse klassieker, komt terecht in een notoire vriendenkring waar af en toe al eens een schuine mop wordt verteld. Wanneer iemand pocht over het eten op restaurant, vraagt zijn vriend: 'Waren je truffels soms gehakte prostaat?' In de schooleditie – gedurende lange tijd verplichte lectuur op vele Vlaamse schoolbanken – is dit zinnetje geschrapt omdat het niet strookte met de opvoedende waarden voor de schoolgaande jeugd.

Gustave Flaubert (1821-1880)

'Madame Bovary' (1857), het bekendste werk van de Franse schrijver Gustave Flaubert, is een schandaalroman. Een jonge vrouw, Emma Bovary, zit gevangen in haar huwelijk, houdt niet van haar man en pleegt overspel. Flaubert weet bij het schrijven maar al te goed dat hij heilige huisjes intrapt. Wanneer het verhaal als feuilleton verschijnt in 'Revue de Paris', worden schrijver en uitgever aangeklaagd wegens immoraliteit. Er volgt een proces waarop Flaubert wordt vrijgesproken. Hij kan zich geen mooiere publiciteit dromen. Het boek wordt een bestseller. Een bewijs hoe een poging tot censuur een averechts effect kan hebben. Dat de Kerk het boek op de 'Index' plaatst, klinkt bijna als een evidentie.

Jef Geeraerts (1930-2015)

'Gangreen 1. Black Venus' (1969) van Jef Geeraerts zorgt voor flink wat controverse. In het boek schrijft de auteur over zijn leven in Belgisch-Congo en zijn liefde voor zwarte vrouwen. Critici ergeren zich aan het schaamteloos etaleren van seksualiteit en beschuldigen de auteur van racisme. Toch krijgt hij in 1969 de Belgische Staatsprijs voor Verhalend Proza. Een maand later neemt de Belgische Opsporingsbrigade het boek in beslag. Het verdwijnt eventjes uit de handel wegens zedenbederf. Een storm in een glas water en mooie publiciteit voor het boek dat uitgroeit tot een klassieker. Toch wordt het in 2020 geschrapt van de Vlaamse literaire canon wegens racisme en vrouwendiscriminatie.

Václav Havel (1936-2011)

'De macht der machtelozen' (1978) is een politiek essay van de Tsjechische toneelschrijver en dissident Václav Havel. De tekst is een pleidooi voor verzet tegen de communistische machthebbers, en geldt als een van de belangrijkste manifesten van de mensenrechtenbeweging Charta 77. Het wordt oorspronkelijk in samizdat-vorm verspreid. Deze term duidt op clandestien gedrukte en uitgegeven literatuur, die vanwege het controversiële en kritische karakter niet officieel kan uitgegeven worden. Na de val van het Oostblok wordt Havel de laatste president van Tsjecho-Slowakije en de eerste van Tsjechië. Zijn politieke geschriften kunnen vanaf dan wél vrij verspreid worden.

Victor Hugo (1802-1885)

De twee bekendste romans van Victor Hugo, 'Notre-Dame de Paris' (1831) en 'Les Misérables' (1862), staan op de 'Index'. Daarnaast is Victor Hugo ook een politieke banneling. Hij is een tegenstander van Napoleon III en moet na diens staatsgreep in 1851 Frankrijk ontvluchten. Hij komt in België en in Engeland terecht. In ons land schrijft hij onder meer het pamflet 'Napoléon le Petit', een aanklacht tegen het totalitaire Tweede Franse Keizerrijk. Ook 'Les Misérables' schrijft hij in ballingschap. Hierdoor krijgt een Belgische (en geen Franse) uitgeverij de primeur. Lacroix-Verboeckhoven uit Brussel wordt de eerste uitgever van dit beroemde boek. In 1870 – na de val van Napoleon III – kan Victor Hugo eindelijk terugkeren naar zijn vaderland.

György Konrád (1933-2019)

De Hongaars-Joodse schrijver György Konrád wordt eerst vervolgd om zijn afkomst, daarna om zijn boeken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kan hij samen met zijn zusje ontsnappen aan de naziterreur. Daarna wordt hij de mond gesnoerd door de Hongaarse censuur. Het land legt aan zijn auteurs het “socialistisch realisme” op. Konrad publiceert clandestien en in het buitenland. In zijn romans toont hij zich een groot voorstander van de individuele vrijheid. Zijn boeken blijven verboden lectuur in Hongarije tot na de val van het Oostblok. Liberas bewaart een gesigneerd Hongaars exemplaar van zijn debuutroman 'De bezoeker'.

François Laurent (1810-1887)

Misschien is François Laurent vandaag vooral bekend omwille van het naar hem genoemde Gentse plein waarop zijn standbeeld staat? Deze Gentse jurist, historicus en politicus is ook hoogleraar aan de Gentse universiteit. In een herderlijke brief noemt de Gentse bisschop Lodewijk Jozef Delbecque zijn lessen godslasterlijk en ketters. Laurent schrijft de reeksen 'Histoire du droit des gens et des relations internationales' (1850-1854) en 'Etudes sur l’histoire de l’humanité' (1855-1869). Inzake het christendom neemt hij controversiële standpunten in die niet naar de zin zijn van de Kerk. Beide titels worden op de Index gezet. Voor de reeks 'Etudes' gebeurt dit a priori in 1856, want nog niet alle boekdelen zijn dan reeds verschenen.

Virginie Loveling (1836-1923)

Tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) schrijft Virginie Loveling aan een oorlogsdagboek. Het bijhouden van notities over de oorlog wordt door de Duitse bezetter beschouwd als een daad van verzet, of zelfs van spionage. Er staan zware straffen op. Virginie Loveling schrijft haar boek noodgedwongen in het geheim. Ze krabbelt haar notities op stukjes papier die ze in bundeltjes samennaait. Ze verbergt alles angstvallig op diverse plekken in haar huis en tuin. Haar dagboek kent in 2014 een succesvolle heruitgave, naar aanleiding van de honderdste verjaardag van de start van Wereldoorlog I.

Maurice Maeterlinck (1862-1949)

De Gentse Franstalige schrijver Maurice Maeterlinck is de enige Belgische Nobelprijswinnaar Literatuur (1911) tot nu toe. Hij is een belangrijke vertegenwoordiger van het symbolisme. Zijn toneelstukken en gedichten zijn omwille van de mystieke sfeer en beeldspraak vaak moeilijk toegankelijk. Zijn volledige oeuvre wordt op de 'Index' gezet. Een echte aanleiding hiervoor is er niet. Wellicht wil de Kerk voorkomen in plaats van genezen. Wat moeilijk te begrijpen valt, wordt beter niet gelezen, want kan enkel kwaad aanrichten. Het getoonde manuscript is een gedicht van Maeterlinck dat in Liberas bewaard wordt.

George Orwell (1903-1950)

'Animal Farm' (1945) van George Orwell vertelt het verhaal van een dierenopstand op een boerderij. De boer wordt verjaagd en de varkens worden de nieuwe dictatoriale leiders. De lezer ontdekt nauwelijks verholen kritiek op de Sovjetunie, met de varkens Snowball en Napoleon als het alter ego van Trotski en Stalin. Het verbaast dan ook niet dat het boek in de USSR verboden wordt. Maar ook in de 21ste eeuw wordt het boek gecensureerd. Het is nog steeds verboden in Noord-Korea. In de Verenigde Arabische Emiraten is het in 2002 verwijderd uit de schoolbibliotheken, samen met 25 andere titels waaronder 'Harry Potter and the Philosopher’s stone' van Joanne K. Rowling.

Aleksandr Solzjenitsyn (1918-2008)

Aleksandr Solsjenitsyn is zijn hele leven achtervolgd door censuur. Tijdens de Tweede Wereldoorlog krijgt hij acht jaar strafkamp wegens kritische uitlatingen over Stalin. Hij beschrijft dit kampleven in 'Eén dag uit het leven van Ivan Denisovitsj' (1962) dat in de USSR verboden wordt. In 'De Goelag Archipel' gaat hij nog een stap verder door ook Lenin en Chroesjtsjov van een terreurbewind te beschuldigen. In 1974 wordt hij gearresteerd en uitgewezen. Hij leeft 20 jaar als banneling in de Verenigde Staten. Vanaf 1989 (onder Michael Gorbatsjov) mogen zijn boeken weer verschijnen. Na het uiteenvallen van de Sovjetunie keert hij naar Rusland terug. Het getoonde boek is een ongecensureerde Russische versie van 'In de eerste cirkel' (1968), uitgegeven in de Verenigde Staten.

Baruch Spinoza (1632-1677)

Het 'Theologisch-politiek traktaat' (1670) van de Nederlands-Joodse denker Baruch Spinoza wordt anoniem uitgebracht en al in 1674 door stadhouder Willem III van Oranje verboden. Spinoza stelt de vele contradicties in de Bijbel in vraag en houdt een stevig pleidooi voor het principe van vrije meningsuiting en de vrijheid van geloof. In zijn postuum verschenen 'Ethica' ontwikkelt hij een filosofie waarin God gelijk staat aan de natuur. Zijn boeken zijn “ketterse geschriften” die zowel in Joodse als Katholieke middens verboden worden. Vandaag geldt Spinoza als iemand die zijn tijd ver vooruit was. Hij blijft een inspiratiebron voor diverse hedendaagse filosofen.

Roger Van de Velde (1925-1970)

Het Willemsfonds geeft in 1969 een opmerkelijk boek uit. 'Recht op antwoord' is een scherpe aanklacht tegen de literaire censuur en het (afwezige) interneringsbeleid in België. De auteur is journalist Roger Van de Velde. Hij is zelf geïnterneerd wegens een verslaving aan medicijnen. Hij zit in de gevangenis, zonder medische begeleiding en zonder schrijfmachine. Die wordt hem meestal geweigerd door de gevangenisdirectie. Toch schrijft hij er diverse boeken. Het Willemsfonds – verontwaardigd over de mensonwaardige situatie van de auteur – springt in de bres als uitgever. Ook collega-schrijvers klagen zijn situatie aan. In april 1970 wordt Roger Van de Velde vrijgelaten. Te laat, want een maand later bezwijkt hij aan zijn verslaving.

Voltaire (1694-1778)

In een herderlijke brief (waarvan een Nederlandstalige uitgave uit 1821 in de boekencollectie van Liberas zit) waarschuwt de bisschop van Troyes voor “het drukken der kwaede boeken” van twee belangrijke Franse Verlichtingsfilosofen: Jean-Jacques Rousseau en François-Marie Arouet, bijgenaamd Voltaire. De Kerk heeft het duidelijk moeilijk met intellectuele andersdenkenden. Voltaire moet uitwijken naar Brussel en het Meer van Genève om er ongestoord te kunnen schrijven. De meeste van zijn boeken zoals 'Traité sur la tolérance' (1763) en 'Dictionnaire philosophique' (1765) belanden al snel op de 'Index'. Dat geldt ook voor de werken van Rousseau.

Gerard Walschap (1898-1989)

Wanneer in 1929 'Adelaïde' van Gerard Walschap verschijnt, slaat het boek in als een bom. Dit is geen klassieke Vlaamse heimatroman met idyllische dorpjes en personages. De hoofdfiguur Adelaïde vecht tegen haar seksuele verlangens en driften. Volgens sommigen ontmaskert Walschap het echte Vlaanderen, maar de katholieke kritiek is meedogenloos. Hij wordt gebrandmerkt als een afvallige en uitgescholden voor pornograaf. De Kerk plaatst het boek op de Index. Katholieke bibliotheken bannen zijn werk. Walschap wordt geboycot, met een tanende boekenverkoop en broodroof tot gevolg. Het onrecht dat de Kerk hem aandoet, schrijft hij later van zich af in 'Vaarwel dan' (1940).

Emile Zola (1840-1902)

Het volledige oeuvre van de Franse schrijver Emile Zola wordt op de Index geplaatst. Maar ook de Franse overheid wil hem de mond snoeren. Aanleiding is zijn open brief 'J’accuse…!' (1898), gericht aan de Franse president Félix Faure, waarin hij Frankrijk beschuldigt van antisemitisme en het onterecht veroordelen van de officier Alfred Dreyfuss wegens spionage. Zola wordt veroordeeld tot een geldboete en een gevangenisstraf, die hij ontloopt door naar Engeland te vluchten. Maar het maatschappelijk debat is door de brief van Zola fel aangewakkerd. Dreyfuss krijgt een nieuw proces en wordt vrijgesproken. Een bewijs dat het geschreven woord sterker kan zijn dan de wetgever die het wil beknotten.